İşyerinde Ortam Atmosferi Koşulları

Hazırlayan : Mustafa Taşyürek

Bir kişi ve onu kuşatan çevre arasındaki net ısı alış-verişi şu şekilde tanımlanabilir:

H=M +- R +-C – E +- D

Burada : H = Vücut ısı depolama yükü

M = Metabolik ısı kazancı

R = Radyant veya enfraruj (kızılötesi ışın) ısı yükü

C = Konvektif ısı yükü

E = Evaporatif ( buharlaşma – terleme ) ısı kaybı

D = Kondaktif ısı yükü ( direk temas) ( yüzme ve dalma v.b.)

 

İŞYERİNDE ORTAM ATMOSFERİ KOŞULLARI

İşyerleri ortam iklim koşulları, çevrenin termal durumu ve atmosferik basıncı ile saptanır. Barometrik basınç sadece su altı çalışmalarında veya deniz düzeyinden çok yükseklerde çalışma gibi özel durumlarda önemli rol oynar.

 

ORTAMIN TERMAL DURUMU (TERMAL KONFOR)

İnsan organizmasının vücut sıcaklığını çok kısa bir zaman için (kısıtlı olarak) hemen hemen değişmez bir düzeyde tutma yeteneği vardır. Bu termoregülasyon iki mekanizmaya dayanır:

• Kimyasal termoregülasyon : Dinlenme ve çalışma durumunda vücudun metabolik çalışma sonucu ısı üretimi,
• Fiziksel termoregülasyon: İletim (kondüksiyon), konveksiyon, ışıma (radyasyon), terin buharlaşması ve solunum gibi işlemler ile ortam ile vücut arasında negatif ve pozitif ısı alışverişi.

İnsan vücudunun iyi çalışması, sağlığı ve yaşamı için gerekli temel koşul vücut sıcaklığının normal düzeyde tutulmasıyla sağlanır. Kişinin termal rahatlığı olmalı, çevre ile termal denge içerisinde yaşamalıdır. Bu demektirki: Dinlenme ve çalışma durumundaki metabolik çalışmada veya organizmanın çevreden absorbe ettiği ısıdan oluşan vücut sıcaklığını yükselten fazla ısı vücut yüzeyinden (deriden) yok edilmelidir.

1. Havanın sıcaklığı,
2. Havanın nemi,
3. Hava akım hızı,
4. Termal radyasyon ( cisim ve çevresini saran sıcaklığın fonksiyonu olan radyant ısı)

ile belirlenen ortamın termal durumu, insan organizmasındaki ısı değişikliğini olumlu ya da olumsuz yönde etkileyebilir ( vücut ısı verir veya alır). Buna

ortamın termal etkisi denebilir. Ortamın termal durumunu oluşturan dört bileşenin değişik oranlardaki bileşimleri aynı termal etkiyi oluşturabilir. Bu nedenle etkiyi tek bir sayısal değerle göstermeye gidilmemelidir.

Endüstride daha çok yüksek sıcaklıklara maruz kalmaktan sorunlar doğar. Vücut kendi metabolik prosesi ile sürekli olarak ısı üretir. Vücut prosesi öyle dizayn edilmiştir ki sıcaklığın çok dar bir limitinde çalışır (35ºC – 38ºC). Isının üretilir üretilmez kaybedilmesi gerekir ki vücut fonksiyonunu etkin ve iyi bir şekilde yapabilsin. Vücuttaki çok hassas ve çok hızlı hareket edebilir bir dizi termostatik araç aynı zamanda sıcaklık düzenleyici prosesin hızını kontrol eder. Terleme en önemli sıcaklık düzenleyici ve ısı kaybedici prosestir. Dinlenen ve stres altında olmayan bir insanda terleme hızı yaklaşık (~ )günde bir litredir. Bu oluşur oluşmaz kaybolur. Ağır işin stresi altında veya yüksek sıcaklıkta terleme hızı 4 saat’te 4 litreye yükselir. Ayrıca günde 10 – 12 gram tuz su ile birlikte kaybolur.

Hava sıcaklığı optimal değerden dayanılabilir en yüksek değere doğru yükseldikçe ortaya çıkabilecek bozukluklar aşağıdaki şekilde gösterilebilir:

20ºC Optimal sıcaklık ( çalışma kapasitesi tam)

↓ Bıkkınlık

↓ Tez kızarlık

↓ Dikkatsizlik

Bağıl Hata sayısında artış

nem Düşünsel çalışmada randıman düşüklüğü

% Beceri isteyen işlerde randıman düşüklüğü

50 İş kazası sayısında artış

↓ Ağır fiziksel işlerde randıman düşüklüğü

↓ Vücutta su ve asit baz dengesinin bozulması

↓ Kan dolaşımının zorlanması

↓ Yüksek düzeyde yorgunluk

35 – 40ºC Dayanılabilir en yüksek sıcaklık.

 

Ortamdaki sıcaklık tek bir değişkenden ibaret değildir. Sıcaklığın derece olarak artması veya azalması yanında, nemin ve hava akım hızının durumu da sıcaklığın etkisini arttırır veya hafifletir. Bu üç değişkenin çeşitli bileşimleri sonucu, kişi aynı sıcaklık duygusunu ve psikolojik etkiyi duyabilir. örneğin 37ºC sıcaklık, % 10 nem ve 3 m/s hava akım hızı ile, 27ºC sıcaklık, % 75 nem ve 0,1 m/s hava akım hızı, sıcaklık duygusu bakımından eşdeğer olabilir. Yani bu iki durumun kişi üzerine sıcaklık etkisi aynıdır. Hava sıcaklığı, hava nemi ve hava akım hızının beraberce kişi üzerinde oluşturduğu sıcaklık etkisine effektif ısı denilmektedir. Kişi üzerinde eşit sıcaklık etkisi yapan, hava sıcaklığı, hava nemi ve hava akım hızının çeşitli bileşimlerine de eşdeğer efektif ısı değerleri denilmektedir.

Radyasyon, vücudun çevre ile olan termal dengesini birazcık açıklar. çevrede herhangi bir obje, vücut sıcaklığından çok farklı sıcaklıktaysa örneğin; sıcaklığın sıfırın altında olduğu bir günde, çok büyük bir cam, insandan çok büyük bir miktar ısı radyasyonu yayımına neden olur ve kişinin bulunduğu çevrede hava oldukça ılık olsa bile kişi üşüdüğünü hisseder. Eğer çevrede bir obje, fırın, duvar gibi vücut sıcaklığının çok üstündeyse insan radyasyon yoluyla çok miktarda ısı alır ve kişiyi diğer yollarla serin tutmak, ve vücut sıcaklığını sabit tutmak çok zordur.

Radyasyon ısı, bir elektromanyetik enerjidir, insan gibi bir objeye çarpıpta orada absorblanmadıkça sıcaklık yaratmaz. Yani hava akımının, (hava esmesinin) yararı olmaz.

Kondüksiyon yoluyla elbiselerden havaya ısı kaybı vücudun soğuma kaynaklarından biridir. Bu genellikle önemli bir soğuma yolu değildir. çünkü elbiselerin iletim ve havanın ısı kapasitesi genellikle düşüktür. Kondüksiyon ve konveksiyon (deri yoluyla vücut ısısının havaya iletilmesi), vücut iyi bir soğutma maddesi (su gibi) ile temasa geldiği zaman önemli bir ısı kaybı yolu olur. Bu nedenle insanlar soğuk suya maruz kaldıkları zaman aynı sıcaklıktaki havaya maruz kalmaktan daha çabuk ve daha etkin üşürler.

Yüksek sıcaklık gibi düşük sıcaklığın da çalışma başarısı üzerine olumsuz etkileri vardır. Düşük sıcaklıkta algılama ve reaksiyon süresi azalır. Ellerin becerisi azalır. Ancak, düşük sıcaklığın başarıya olan etkisi yüksek sıcaklığın etkisi kadar önemli olmamaktadır. Düşük sıcaklığın kötü etkileri daha fazla giyinmekle önemli ölçüde azaltılabilir.

 

İŞYERLERİ ORTAMI KLİMA KOŞULLARI İÇİN ÖNERİLEN STANDARDLAR

İŞYERLERİ SICAKLIĞI VE NEMİ

1. Konveksiyon ısısının (eğer varsa) oluştuğu işyerleri

İşin Cinsi	Yılın soğuk dönemi (dış sıcaklık +10ºC altında)		Yılın ılık dönemi (dış sıcaklık +10ºC veya daha fazla)
	Endüstriyel işlemler sonucu oluşan ısıya bağlı olarak önerilen ortam sıcaklığı		Endüstriyel işlemler sonucu oluşan ısıya bağlı olarak önerilen ortam sıcaklığı
	20 Kcal/m3h den az	Bundan fazla	20 Kcal/m3h den az	Bundan fazla
çok hafif	Max. 22ºC	Max. 25ºC	Maximum dış sıcaklıktan 3ºC fazla	Maximum dış sıcaklıktan 5ºC fazla
Hafif	18 – 21ºC	21 – 24ºC
Orta	14 – 18ºC	18 – 21ºC
Ağır	10 – 14ºC	14 – 18ºC
çok ağır	Min. 10ºC	10 – 14ºC

Tablo:4 (Not: Bağıl nem standardı yok)

A.Havada yüksek bağıl nem bulunması gereken işyerleri

Yılın soğuk dönemi (dış sıcaklık +10ºC altında)		Yılın ılık dönemi (dış sıcaklık +10ºC veya daha fazla)
Bağıl nem %	önerilen en yüksek sıcaklık	Bağıl nem %	önerilen en yüksek sıcaklık
80 – 75	22.0 – 22.5ºC	80 – 75	23 – 24ºC
70 – 65	22.5 – 23.0ºC	70 – 75	25 – 26ºC
60 – 55	23.0 – 23.5ºC	60 – 55	27 – 28ºC

Tablo:5

C. Genellikle radyant ısı oluşan işyerleri

İşin Cinsi	Yılın Soğuk Dönemi (dış sıcaklı +10ºC altında)		Yılın ılık dönemi (dış sıcaklık +10ºC veya daha fazla)
	Dahili sıcaklık	Sonuç sıcaklık*	Dahili Sıcaklık	Sonuç Sıcaklık*
çok hafif	Min.18ºC	Max.26ºC	En çok dış sıcaklıktan 5ºC fazla	Max.30ºC
Hafif	14-18ºC	Max.24ºC		Max.30ºC
Orta	10-14ºC	Max.22ºC		Max.30ºC
Ağır	7-10ºC	Max.20ºC		Max.30ºC

Tablo :6 (*:Glob. Sıcaklık)

D.Büyük miktarda su buharı üretilen işyerleri

İşin Cinsi	Yılın soğuk dönemi (dış sıcaklık +10ºC altında)			Yilin ılık dönemi (dış sıcaklık +10ºC veya daha fazla)
	Bağıl Nem %	Endüstriyel işlemler sonucu oluşan ısıya bağlı ortam sıcaklığı		Endüstriyel işlemler sonucu oluşan ısıya bağlı ortam sıcaklığı
		20 Kcal/m3/h den az	Bundan fazla	20 Kcal/m3/h den az	Bundan fazla
çok hafif	Max.80	Max.21ºC	Max.23ºC	En çok dış sıcaklıktan 3ºC fazla	En çok dış sıcaklıktan 5ºC fazla
Hafif	Max.80	18-20ºC	20-22ºC
Orta	Max.80	15-18ºC	18-20ºC
Ağır	Max.80	12-15ºC	15-18ºC

Tablo: 7 Yılın ılık dönemi için bağıl nem standardı yok.

 

4, 5,6 ve 7 no’lu tablolarındaki verilerin durgun hava için olduğu göz önünde tutulmalıdır. İşyerlerinde hava akımı varsa, sıcaklık tablo 8’de gösterildiği gibi arttırılmalıdır.

Hava akım hızı	Durgun hava koşullarında önerilen standart sıcaklıklara katılacak miktarlar
0 – 0.2 m / sec	0ºC
0.25 – 0.3 m / sec	2ºC
0.4 – 0.6 “	4ºC
0.7 – 1.0 “	6ºC
1.1 – 1.4 “	8ºC
1.5 – 2.0 “	9 – 10ºC
2.1 – 3.0 “	10 – 12ºC

Tablo 8 :Termal Standardlar

 

İşin Türü	Bağıl Nem %	Hava Akım Hızı
		4.5 – 7.5 m/dak		30 m/dak		90 m/dak
		Kuru Hazne	Yaş Hazne	Kuru Hazne	Yaş hazne	Kuru Hazne	Yaş hazne
Yaz mevsimi oturarak hafif çalışma (efektif ısı) 29.4 ºC	80	31.6	28.9	32.8	29.4	33.9	31.5
	60	34.4	27.8	35.5	28.9	36.7	29.4
	40	37.8	26.1	38.3	27.2	39.4	27.8
	5	48.3	20.5	47.8	20.5	47.2	20.0
	20	42.8	23.9	43.3	23.9	43.3	23.9
Yaz mevsimi ağır iş (efektif ısı) 26.6ºC	80	28.3	25.5	30.0	27.2	31.6	28.3
	60	31.1	24.4	32.2	25.5	33.9	26.7
	40	33.9	22.7	35.0	23.9	36.1	24.4
	20	37.8	20.5	38.3	21.1	38.9	21.1
	5	41.7	17.8	41.7	17.8	41.1	17.2
Kış mevsimi hafif veya ağır iş (efektif ısı) 23.9ºC	80	25.5	22.8	27.2	25.0	29.4	26.1
	60	27.2	21.7	29.4	23.3	31.1	24.4
	40	30.0	20.0	31.6	21.1	32.8	22.2
	20	32.8	17.2	33.9	18.3	34.4	18.9
	5	36.1	13.3	36.1	14.4	36.1	15.0

Tablo 9 : Termal Standardlar

Sağlıklı, çevreye alışmış, ılık havaya uygun giyinmiş bir kişinin rahatça dayanabileceği kuru ve yaş hazne ºC sıcaklıkları (radyaston etkisi dahil.).

 

Yüksek sıcaklığın etkileri: Yüksek sıcaklığın etkisiyle, vücudun iç sıcaklığını düşük tutmak için kalp atışları hızlanır. Derideki kılcallar daha çok kan taşır, böylece hem soğuma hızı hem de vücut sıcaklığı yavaş yavaş artar. Eğer termal çevre dayanabilecek gibiyse bu ölçüler bir süre sonra kalp hızı ve vücut sıcaklıklarının sabit kaldığı bir dengeye erişirler. Eğer vücut sıcaklığı 102ºF (38.8ºC) oluncaya kadar dengeye erişilmezse buna karşılık gelen 2 litre olan terleme hızı sıcak çarpması tehlikesi yaratır.

Aşırı sıcağa maruz kalma zorunda olan insanlara ara dinlenme periyodları tehlikeyi azaltır.

Sıcak çarpması aynı zamanda güneş çarpması olarak da bilinir. Bunun mutlaka güneşe maruz kalarak olması gerekmez. Bu olay vücudun kendini yeteri kadar soğutamayacağı bir ortama maruz kalmasıyla olur. Sonuç olarak vücut sıcaklığı yükselir ve ısı düzenleyici mekanizmanın tamamen bozulduğu noktaya erişilir. Bundan sonra vücut sıcaklığı süratle yükselir.

Semptomlar sıcak kuru cilt, şiddetli baş ağrısı, görme bozuklukları, hızlı sıcaklık artışları ve bilinç kaybıdır. Bu şartlar yüzün sıcaklığa ani maruz kalmasıyla farkedilir. Kazazede hemen sıcaktan çıkarılmalı ve vücut mümkün olduğu kadar süratle soğutulmalıdır. Bu genellikle suyu sıkılmış serin ıslak bezlerle yapılır.

Isı krampları bu yüksek sıcaklığa uzun süre maruz kalmanın sonucu olur ve özellikle bir ağırlık baskısıyla birlikte ve fazlaca su ve vücudun nem kaybı ile olur.

İSTENMEYEN HAVA KOŞULLARINA KARŞI ALINABİLECEK ÖNLEMLER

Soğuğa karşı alınacak önlemler:

• Uygun bir ısıtma sistemiyle işyerinin istenen düzeyde ısıtılması ilk yapılacak iştir. Fabrikanın ısıtma düzeyini yörenin , iklim koşulları, içinde bulunan mevsim, yapının tipi, yapılan işin gerektirdiği kas çalışması (ağır iş, hafif iş), üretim süreci ve işçilerin giyinme alışkanlıkları belirleyecektir.
• Olanaklar elverdiği ölçüde uygun yerlere yerleştirilmiş çok sayıda ufak ısıtıcılardan yararlanılmalıdır.
• Isıtıcılar , havalandırma deliklerinden ve pencerelerden gelen havanın, içeride çalışanlara gelmeden önce ısıtılmasını sağlayacak biçimde yerleştirilmelidir.
• Fabrika daha kurulurken iyi bir yalıtıcı malzeme ile çatı ve kuzeye bakan duvar yalıtılmalıdır.
• İşçilerin üzerinde çalıştıkları yer döşemesini, uygun bir malzeme ile örneğin tahta ızgaralarla kaplatarak, yerden gelebilecek soğuğun etkisi azaltılabilir.
• Uygun giysiler verilmelidir.

 

ISI VE NEM KONTROLÜ İÇİN HAVALANDIRMA VE AŞIRI ISIYA KARŞI KORUNMA İÇİN DİĞER METODLAR

Bunun iki temel yöntemi vardır:

1. Etkilenme süresini kısaltma ve etki alanında olan işçilerin sayısını azaltma (endüstriyel hijyen metodu).
2. Esas kontrol:

1. ısı ve nem kontrolü için havalandırma,
2. işçilerin gereksiz yere etkilenmelerini önlemek üzere siper, bölme değişik koruyucular kullanma,
3. ısı kaynağını yalıtma,
4. sıcak cisimleri düşük radyasyonlu maddelerle boyama veya kapama
5. koruyucu elbiseler veya diğer kişisel koruyucu kullanma.(mühendislik uygulamaları)

Eğer havalandırma veya mühndislik uygulamaları ile kontrol yapılamıyorsa, sıcaklık etkisinin süresini kısaltmak, araya dinlenme süresi vermek, veya daha serin işlerde (örneğin buhar kazanlarının bacalarını temizleme gibi) çalışma olanağı bulunmalıdır.

Bununla beraber, pek çok yerde ısı ve nem kontrolü havalandırma veya mühendislik uygulamaları ile yapılabilir .

HAVALANDIRMA

Isı kontrolü için havalandırma yerel aspirasyonla veya genel olarak yapılır.

1. Aspirasyonlu havalandırma; ısı kaynağını kısmen kapatmanın olası olduğu durumlarda fazla ısı, fazla nem veya her ikisinin de yok edilmesi için kullanılabilir. Fırın veya bazı ocaklarda doğal çekiş veya cebri çekiş ısı fazlasının işyerine girmesini önleyebilir.
2. Genel havalandırma; lokal havalandırma sistemlerinin uygulanamadığı durumlarda ısı kontrolünde kullanılır. Bu sistemin temeli yeterli miktarda uygun sıcaklıkta yeterli bağıl nemi içeren ve kirleticilerden arınmış temiz havanın işçilere temin edilmesidir.

Uygulamada, genel havalandırma bile “normal koşullarda” (örneğin yüksek ısı ve nem kaynaklarının, hava kirleticilerinin olmadığı odalarda) işyerinin büyüklüğüne, çalışan kişilerin sayısına ve yapılan işin temizliğine bağlı olarak değişir. Buna rağmen “normal” koşullardaki işyerleri için de aşağıdaki değerler önerilebilir.

 

Odadaki işçilerin çoğunluğunun yaptığı fiziksel iş	Kişinin saatte ürettiği toplam metabolik ısı kcal/saat	Kişi başına, her saat için sağlanması gereken hava hacmi (m3)
çok hafif	120	25
Hafif	120 – 170	30
Vasat	170 – 220	35
Ağır	220 – 270	40
çok ağır	270’den az	50

Tablo : 10

 

Fazla ısı üreten bir işyeri genel havalandırmalı ise, hava değişiminin arttırılması gerekmektedir.

Şekil :39 Birleştirilmiş ( kombine) havalandırma sistemi ( a) Egzost fan. (b) aydınlatma açıklıkları (pencereleri)

 

RADYANT ISIYA KARŞI KORUNMA YÖNTEMLERİ

Radyasyon, iletimi için maddesel ortam gerekmeyen bir ısı enerjisi olduğundan, bunu havalandırma ile kontrol etme olanağı yoktur, veya pek azdır. Radyant ısıdan korunmanın iki yolu vardır:

1. Radyasyon siperi kullanmak
2. Sıcak cisimlerin yüzeylerini ışıma özelliği zayıf maddelerle boyamak veya kaplamak.

Radyasyon siperleri dogrudan kontrol edilmeyen, erimiş maden veya cam külçeleri gibi maddeler kullanılır. Bu siperler (koruyucular) madeni levha (alüminyum folyo, alüminyum levha gibi) paravana gibi radyant ısı kaynağı ile işçilerin arasına yerleştirilen koruyuculardır. Esas olarak siperler, gelen radyant ısının büyük bir kısmını yansıtarak işçiye gelmesini önler ve absorbladığı radyant ısının ancak bir kısmını işçiye doğru yeniden yayar. Bunların yanı sıra, radyant ısıyı emen ve havalandırma yoluyla kontrol edilebilen konveksiyon ısısı cinsinden yayan ısı absorbsiyon siperleri de vardır.

Isı radyasyonu kontrolu için yeterli olabilecek bir metod da sıcak cisimlerin yüzeylerini düşük radyasyon parametreli maddeler ile boyamak veya kaplamaktır. Bu metodun prensibi de bir önceki gibidir – radyasyonu işçiden uzaklaştırmak.

Aşağıdaki Tablo siperleme ve kaplama materyelinin etkinliği konusunda bazı fikirler verebilir ve değerlendirildiği her hangi bir özel durumda tavsiyelerinin ne olacağı konusunda yol gösterebilir.

Siperin yüzeyinin yapıldığı madde	Yüzey üzerine düşen radyant ısının yansıma oranı	Yüzeyden yayılan radyant ısı
Aluminyum, parlak	95	5
çinko, parlak	90	10
Aluminyum, okside	84	16
çinko, okside	73	27
Alüminyum boya, yeni, temiz	65	35
Aluminyum boya, kirli	40	60
Demir levha	45	55
Demir levha, okside	35	65
Tuğla	20	80
Lak, siyah	10	90
Lak, beyaz	10	90
Asbest levha	6	94

Tablo : 11 çoğunlukla kullanılan siperleme maddelerinin yeterlik dereceleri

 

ÖLÇME METOD VE TEKNİĞİ

1. Hava sıcaklığı

En çok kullanılan cihaz, -5ºC ila +50ºC aralı, normal civalı termometrelerdir; çok sıcak işyerleri için +100ºC’ye kadar ölçme yapabilen termometre, çok soğuk işyerleri için -30ºC’a kadar ölçebilen alkollü termometreler kullanılır.

Ölçme sırasında termometreler hiç bir zaman elde tutulmamalı, ya asılı bulunmalı ya da bir mantar veya lastik tapa üzerine (haznesi açıkta kalacak şekilde) yerleştirilmelidir.

Termometrenin haznesi radyant ısıya karşı silindir şeklinde metal bir muhafaza ile korunmalıdır; izabe fırını cam işleri, dökümhane gibi, termal radyasyonun çok olduğu yerlerde bu muhafaza arası bir yalıtkan ile ayrılmış içiçe iki metal silindirden oluşmuştur. Metal muhafaza hazneye kesinlikle değmemeli, hazne ile koruyucu arasında yeterli hava hareketi sağlayacak bir aralık bulunmalıdır. Radyant ısının önemli bir faktör olduğu yerlerde, hava sıcaklığını ölçmek için kuru termometreler öngörülmelidir.

 

 

Şekil :42 Psikrometrik çart

(Not: Fahrenheit dereceyi santigrad dereceye çevirmek için t_c= (t_f – 32) / 1.8

veya 5/9(t_f – 32). Santigrad dereceyi fahrenheit’e çevirmek için ise:

t_f = 1.8 t_c + 32 veya 9/5 t_c + 32 )

1. Hava bağıl nemi

Havanın bağıl nemini tayin için en basit yöntem psikrometrik metoddur. Psikrometre basit bir cihazdır. Cihaz bir ayak veya çerçeve üzerine tutturulmuş iki tane eşdeğerli termometreden oluşur; bunlardan birinin haznesi ölçme sırasında kuru bırakılır diğeri su ile ıslatılmış bir beze sarılır.

Tüm koşullar eşit olduğu durumda ısı alarak buharlaşma işlemi nedeniyle yaş hazneli termometre daima kuru hazneli termometredeki değerden daha düşük değer gösterecektir. Havadaki su buharının konsantrasyonu düştükçe yaş haznenin üstündeki su daha çok ve daha çabuk buharlaşır. Bu da daha büyük bir soğutmaya neden olur ve iki sıcaklık okuması arasındaki fark da daha büyük olur. Havanın bağıl nemi hesaplama (formül) yöntemi ile bulunabileceği gibi pratikte psikrometre ile temin edilen bir diyagram (psikrometre çizelgesi) yardımıyla da bulunabilir. Bu çizelgede kuru ve yaş hazneli termometrelerde ölçülen sıcaklık değerlerinden, bu değerleri karşılayan bağıl nemi, mutlak nemi (her kilogram kuru havadaki kilogram su cinsinden) ve havadaki su buharının kısmi su buharı basıncının doğrudan doğruya bulunması olasıdır.

1. Hava akım hızı:

İş yerlerinde daima bir miktar hava akımı bulunur. Bu hava akımı (vantilasyon sistemine göre ) tek veya çok yönlü olabilir. Akım hızı da 0.2 m/s ila 5.0 m/s arası bazan da daha çok olabilir.

Hava akım hızını ölçmek için en çok kullanılan alet pervaneli anemometre (hava akım hızı ölçü aleti) dir.

çok düşük hava akım hızlarını ölçmek için ısıtılmış – elementli anemometreler veya katatermometreler kullanılması daha uygundur.

1. Termal radyasyon:

çevredeki yüzeylerin etkin sıcaklığı ya bir çift katatermometre (çıplak ve gümüş hazneli) veya glob- termometre ya da özel bir cihaz olan radiometre ile ölçülebilir.

Glob -termometre; ince metalden yapılmış yüzeyi mat siyaha boyanmış 10 – 15 cm çapında, içi boş bir küredir. Globu bir yere tutturabilmek için bir askısı ve içine termometreyi yerleştirebilmek için boynunda bir açıklık vardır.

 

Pratik öneriler:

Sıcak yüzeylerden meydana gelen ısı radyasyonu cok olan bir yerde, glob termometrede ölçüden sıcaklık, aynı yerde örtülü, kuru hazneli termometre ile ölçülmüş olan sıcaklığın 10ºC veya daha çok üstünde ise (sıcaklık ölçmeleri bölümüne bak) radyasyondan korunmak için çare aranmalıdır. Bu, kişinin (işçinin) ısı yükünü azaltmada havalandırmanın arttırılmasından çok daha etkili olacaktır.

Not: işyerinde hava hızının 60m/dakika veya radyasyon globun iki tarafındaki yüzey sıcaklığın değişik şekilde etkiliyorsa (ısının bir yerden tek yönlü geldiği ve bir yöne ışıma olduğu yerlerde -örneğin, cam işleri, dökümhane, izabe fırınları gibi- glob değerlendirmeleri kararsız olur ve kişiye ısı radyasyonunun etkisi radiometre ile ölçülmelidir. (ısı ışımasının kaynağının karşısındaki yüzeyden yayılan ısının (t_up) ölçülmesi tek yönlü radyasyonun aksi yöne de gidebileceği akıldan çıkarılmamalıdır. Yani vücuttan çevrede daha soğuk olan geniş bir yüzeye doğru (örneğin, özellikle kışın pencereye doğru) da ısı akımı olabilir. Böyle durumlarda işçinin vücudunun bir yanı çok soğuyacağından rahatsız olacaktır. Pratikte t sıcaklığı, glob termometre sıcaklığı (çok yönlü radyasyonun sonuç sıcaklık karakteristiği) t_c den 5ºC’tan fazla değişmemelidir.

 

Ortam Atmosferi Koşullarının İnsana Etkisinin Değerlendirilmesi

Değerlendirmede şu değerler kullanılabilir:

1. Etkin Sıcaklık Eşdeğeri ( veya Düzeltilmiş Etkin Sıcaklık Eşdeğeri)
2. Sonuç sıcaklık ( glob termometre ile ölçülen değer)
3. Kata değeri

a) Etkin sıcaklık eşdeğeri

(e.s.e.), ortamın belirli terma durumu (örneğin: t_vºC sıcaklık, %h_r bağıl nem ve hava hızı v m/s.) ile kişi üzerine termal etkisi aynı olan su buharı ile doymuş havanın sıcaklığı olarak tanımlanır. E.s.e. değerleri geniş bir grup insan üzerinde deneysel olarak saptanmıştır. Bu değerlere dayanılarak hazırlanan nomogramlar üzerinde faktörlerin herhangi bir bileşimi ile e.s.e. değeri hesaplanabilir. Normal giyimli, hafif işte çalışan bir insan için değerleri şekil-43′ de ki nomogromda gösterilmiştir, daha ağır bedensel işler için de yaklaşık olarak aynı değerler kullanılabilir. Nomogramda dikey eksen ºC olarak işretlenmiştir; sol taraftaki kuru termometre sıcaklığı t_v, sağ taraftaki de yaş termometre sıcaklığı t_v‘ yı gösterir (sıras ile normal bir kuru termometre ve havalandırmalı olmayan yaş hazneli bir termometre ile ölçülür – Bağıl nem bölümüne bak). “Eğriler demeti” şeklindeki eşit hava hızı çizgileri bütün demeti kapsayan e.s.e. eğrileri gibi şemayı köşegen olarak keser; hepsi, ortamın soğuma etkisinin sıfır olduğu e.s.e. = t_v = t_v‘ = 37.5ºC sıcaklığında bir araya gelip birbirlerini keserler.

Nomogramın kullanılışı: ölçü sonu aşağıdaki değerlerin bulunmuş olduğu bir deneyi alalım:

Hava sıcaklığı (kuru hazne) t_v = 25ºC

Yaş hazne sıcaklığı t’_v = 16ºC

Hava akım hızı v = 1 m/s (s: saniye)

Nomogramdaki kuru hazne sıcaklığı noktası tv = 25ºC ile yaş-hazne sıcaklık noktası t’v = 16ºC yi birleştiririz; bu çizgi v = 1.0 m/s hava akımı hızı eğrisini e.s.e. = 20ºC değere eşit bir noktada keser.

Nomogramda kolayca görülebileceği gibi, ortamın termal durumu aşağıdaki değerlerle gösterildiğinde de aynı e.s.e. ve bunun sonucu olarak aynı termal etki bulunur.

t_v = 23ºC

t’_v = 17ºC

V = 0.5m/s

Belirli herhangi termal faktör verileri için de e.s.e. değerleri bulunabilir.

Anlaşılabileceği gibi, e.s.e. sıcaklığını, nemin ve hava akımı hızının etkisini içerir ve gösterir ancak radyan ısnın etkisini göstermez. Yüksek ısı radyasyonu olan işyerlerinde termal etki değerlendirmesi için düzeltilmiş etkin sıcaklık eşdeğeri kullanılabilir. Aynı nomogram kullanılır, fakat (normal kuru hazneli termometre ile ölçülen) normal hava sıcaklığı t_v yerine sonuç sıcaklık t_c ölçülür ve nomogramda kullanılır (glob termometre sıcaklığı termal radyasyon, glob termometre metodu bölümüne bak). Bu durumda yaş hazne sıcaklığı, haznesi radyant ısıya karşı geniş bir havalandırmasız metal muhafaza ile korunan bir termometre ile ölçülmelidir, (bu muhafazanın çapı en az 5 cm olmalıdır).

Ortamda termal etkinin değerlendirilmesinde etkin sıcaklık eş değerinin kullanışı için pratik yöntemler

Ortamın e.s.e. değeri 17ºC ile 21 ºC arasında olduğunda hafif veya orta ağırlıkta iş gören normal giyimli bir kişi için gerçek termal rahatlık koşulları var demektir. Bağıl nem yüksek olmadığı takdirde, e.s.e. = 30ºC’ ye kadar işçinin çalışma yetenek ve etkenliğinde bir düşme görülmez. E.s.e. değerleri 30ºC’nin az üstüne çıktığında işçilerin yeteneği azalır, verim düşer. 35 -36 ºC civarında e.s.e. değeri çalışma yeteneği ve verim %50 düşme, 37.7ºC üstündeki e.s.e. değeri ise işçilerin çoğu için tahammül edilmez olup pratikçe bir iş yapamaz duruma gelirler.

b)Sonuç sıcaklık (glob sıcaklık)

Sonuç sıcaklık t_c, (glob termometre sıcaklığı – radyant ısı bölümüne bak) tek bir değer ile, hava sıcaklığı, hava akımı hızı ve radyant ısıdan oluşan, ortamın termal durumunu gösterir. Büyük ölçüde termal radyasyon olan yerlerin ortam termal etkisini değerlendirmeye yararlıdır. Havanın bağıl nemini hesaba katmaz ama bu önemli değildir, çünkü radyant ısının yüksek olduğu yerlerde genellikle nem önemli bir faktör değildir. Aşağıdaki çizelge işyerlerindeki radyant ısı faktörlerinin değerlendirilmesinde yardımcı olabilir:

Sonuç sıcaklık tc	Belirli tc ile anlatılan termal durumlarda bulunma ve çalışabilme süresi
45ºC’ye kadar	Süresiz
45ºC – 55ºC	1 saat kadar
55ºC – 65ºC	45 dakika kadar
65ºC – 75ºC	15 – 30 dakika
75ºC – 85ºC	10 dakika
90ºC – 100ºC	3 -5 dakika
100ºC	½ – 1 dakika

Tablo : 12

c – Kata-değeri:

Kata termometrenin kullanılışı ve kata-değeri elde etmenin yöntemleri yukarda anlatılmıştı (hava akım hızı ölçme yöntemleri bölümü). Gerçekte kata-değeri K = Q/z mcal/m² vücut yüzeyinden kayıp olan spesifik ısıyla (birim zamanda vücut yüzeyinden kaybolan ısı) doğru orantılıdır. Normal giyimli, (oturarak iş gören) 100 kcal/h. enerji üreten bir kişi için termal rahatlık sınırları K= 4-6 mcal/m² dır. Ortamın kata değeri 6 ise üşümektedir, K 4 ise fazla sıcaktır. Eğer kişi kasları ile harekete geçer de ısı verimi artar ise termal rahatlığını daha yüksek bir kata değerinde (6) bulur.

. Havanın bağıl nem düzeyi yüksek olan sıcak çalışma yerlrinde ortamın termal etkilerinin değerlendirilmesinde en uygunu yaş kata değeridir. Yaş kata-değer yaş-hazneli bir kata termometre ile elde edilir; (haznesi ıslatılmış bir bezle örtülü normal, cam hazneli katatermometre). Katatermometre haznesinin yüzeyinden kaybolan ısı suyun buharlaşması ile hızlanır; bu hız havanın bağıl nemi ile orantılıdır.Böylece yaş-kata değer tüm termal faktörlerin toplam karakteristiklerini içermektedir (hava sıcaklığı, hava akım hızı, bağıl nem ve çevre sıcaklığı), kuru hazne kata değeri ise bağıl nemi kapsamamaktadır. Diğer eşdeğer koşullarda (eşit hava sıcaklığı, hava akım hızı, ısı radyasyonu) yaş hazneli kata değer normal kata değerin yaklaşık üç katıdır. “rahat ” değeri hafif işler için 12 mcal/m², ağır işler için de 18 mcal/m² ve daha fazla arasındadır.

 

İSİGT Madde : 8-

İşyerlerinde hava hacmi, makine, malzeme ve benzeri tesisleri kapladığı hacimler dahil olmak üzere, işçi başına en az 10 m³ olacaktır. Hava hacminin hesabında tavan yüksekliğinin 4 metreden fazlası nazara alınmaz.

İSİG T Madde : 20 –

Kapalı işyerlerindeki sıcaklık ve nem derecesinin, yapılan işin niteliğine uygun olmakla beraber ılımlı bulunması esastır. Bu itibarla, yazın sıcaklığın dayanılmayacak bir dereceye çıkmaması için işyerlerinde serinletici tedbirler alınacak, kışın da işçilerin muhtaç bulundukları en az sıcaklığın sağlanması için, işyerleri zararlı gazlar çıkararak havayı bozmayacak şekilde uygun vasıtalarla ısıtılacaktır. çok buğu husule gelen işyerlerinde sıcaklık derecesi 15 santigrat dereceden az ve 30 santigrad dereceden yüksek olmayacaktır.

Fazla ısı veren ısıtıcı vasıtaların yakınında çalışan işçilerin bulunması halinde, doğrudan yansıyan sıcaklığa karşı, gereken tedbirler alınacak ve işyerlerinin, ısıtıcı vasıtalardan oldukça uzak ve uygun yükseklikte bir yerine, santigrad taksimatlı bir termometre asılı bulundurulacaktır.

Yapılan işin niteliğine göre, sürekli olarak çok sıcak veya çok soğuk bir derecede çalışılması ve bu durumun değiştirilmemesi zorunlu olunan hallerde, işçilere, kendilerini fazla sıcak veya soğuktan koruyacak özellikte elbise vesaire malzeme verilecektir.

İSİG T Madde 21 –

Kapalı işyerleri günde en az bir defa bir saatten az aşağı olmamak üzere baştan başa havalandırılacaktır. Ayrıca işçilerin çalışma saatlerinde işin özelliğine göre, havanın sağlığa zararlı bir hal almaması için sık sık değiştirilmesi gereklidir. Şu kadar ki, iş sırasında yapılan bu havalandırma işçileri etkileyecek hava akımları önlenecek yahut kış mevsiminde sıcaklık birdenbire çok aşağı hadlere düşürülmeyecektir.

Toz, buğu, duman ve fena koku çıkaran işlerin yapıldığı yerlere, bunları çekecek yeterli bacalar ve menfezler yapılacak ve yapılan işin niteliğine göre, bu tedbirlerin yetmediği hallerde diğer teknik tedbirler alınacaktır.

Boğucu, zehirli veya tahriş edici gaz ve duman meydana gelen işyerlerinde, işçilerin hayat ve sağlıklarının tehlikeye girmemesi için, havalandırma tesisatı yapılacak ve işçilere ayrıca yapılan işin özelliğine göre maske ve diğer koruyucu araç ve gereçler verilecektir.

Kaynak: TMMOB Kimya Mühendisleri Odası Bursa Şubesi – Haziran 2000 ‘de yayınlanan Mustafa Taşyürek’in yazdığı İş Hijyeni Fiziksel Etkenler Biyolojik Etkenler kitabı.