I-GENEL PROFİL
Plastik sanayii, günümüzde en önemli sektörlerden biridir. Evlerde kullanılan leğenlerden, kovalardan, fırçalardan, yer döşemelerinden, bina yalıtım kaplamalarından, köpüklerden marketlerde kullanılan naylon poşetlere, su borularından tükenmez kalemlere, formika mobilya kaplamalarından pet meşrubat şişelerine, naylon kadın çoraplarından boyalara, teflon tavalardan kaplamalara ve cilalara, kalıplardan film şeritlere, fiberlerden kablolara, ambalaj imalatından banyo perdelerine, araba lastiklerinden etiketlere ve otomobil üretiminden gemi imalatına kadar neredeyse günlük yaşamda kullanılan her nesnede plastik sanayiine ait bir ürüne rastlamak olasıdır.
Plastikler aslında polimerlerdir: Birbirine bağlanmış uzun atom zincirleri. Bu zincirler biribirini yineleyen birçok moleküler birimden oluşmaktadır. Karbon ve hidrojenin tek başına veya oksijen, azot, kükürt ve klor ile oluşturdukları polimerler plastiklerin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Selüloz(bitkilerin hücre duvarında bulunan yapıtaşı)’un nitratlanmasıyla oluşturulan Proxylin’i, alkol ve kafur ile karıştırarak ilk doğal plastiği İngiliz bilim adamı Alexander Parkes bulmuştur. Sentetik bir polimere dayanan ilk plastik ise fenol ve formaldehit kullanılarak yapılmış ve adına bakalit denmiştir.
Plastikleri sınıflandırmak gerekirse:
– Selüloz bazlı plastikler (Selüloyid, rayon)
– Bakalit (Fenol, formaldehit)
– Strafor (Polyester -PS-, PoliVinil Klörür -PVC-)
– Naylon (Poliamit-PA)
– Sentetik Kauçuk
– Poli etilen, akrilik, Poliüretan, Polietilen tereftalat (PET),
– Politetrafloroetilen (Teflon)
II- PLASTİK SEKTÖRÜNDE KAZALAR, HASTALIKLAR VE TEHLİKELER
II.1.Hastalıklar
II.1.1. Kimyasal Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Fiberglas yapımında kulanılan doymamış polyester reçineleri, kimyasal açıdan reaktif olan fenol formaldehit reçineleri ve üretanlar gibi plastik sektöründe kullanılan sıvı ve tozlardan ötürü önemli bir kontakt dermatit* riski söz konusudur.
Polimerlerin ısı ile termal indirgenmesi sırasında ortaya dumanlar çıkabilir. Ancak mühendislik önlemleri bu konunu üstesinden gelmek konusunda çok önemli olabilir. Bu konuda iyi bir havalandırma sisteminin varlığı da riskleri ortadan kaldırmak konusunda çok etkilidir. PVC (PoliVinil Klörür) ve Teflon (Politetrafloroetilen) aşırı ısıtıldığı zaman ortaya çıkan dumandan ötürü polimer duman ateşi* hastalığı görülebilir.
Bilindiği gibi pekçok endüstride çok çeşitli plastik ürünler kullanılmaktadır. Bu plastik ürünlerin birçoğu kimi zamanlarda termal strese yani aşırı ısıya sunuk (maruz) kalabilmektedir. Boya ile kaplı metal plaka veya tabakaların ya da plastik kaplı boruların kaynak işlemi sırasında yüksek ısıya sunuk kalmaları gibi durumlarda zehirleyici miktarlarda uçucu gazlar ortaya çıkmaktadır. Aşağıdaki tablo bazı plastikleri ve ısıya sunuk kaldıklarında ortaya çıkardıkları uçucu gazları sıralamaktadır.
Plastikler
|
Ortaya çıkan uçucu maddeler
|
Polyxmetilen
|
Formaldehit
|
kloropren kauçuk
|
Hidrojen klorür
|
Polistiren
|
Stiren
|
Polikarbonat
|
Fenol
|
PVC
|
Hidrojen Klorür
|
Poliamid 66
|
Siklopentanon
|
Teflon
|
Perflorine doymamış hidrokarbonlar
|
Polietilen
|
Doymamış alifatik hidrokarbonlar
|
Poliüretan
|
Hidrojen Siyanür
|
Poliüretan reçinelerle kullanılan izosiyanatların zehirli dumanları kimyasal pnömonite* ve ciddi astım* rahatsızlıklarına neden olur. Bir kere bu dumanlara duyarlı hale gelen kişi bundan sonra iş değiştirmek zorundadır. Aynı tehlike formaldehit reçineleri ile çalışırken de mevcuttur. Fiberglas üretilirken de oldukça yüksek miktarlarda stiren buharı kullanılmaktadır. Bu da yukarıda sayılan hastalıklara neden olmaktadır. Klorlanmış Hidrokarbonlar gibi solvanlar sektörde sıkça kullanılmaktadır. Bunların solunması da ciddi tehlikelere yol açabilir ki bunların içinden önemli olanlarından birisi narkoz*dur.
II.1.2. Fiziksel Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar
Granülatörler (tozlaştırıcılar) çalışırken oldukça fazla ses çıkartılar. Bu çıkan gürültü bazen o kadar yüksek seviyelerde olmaktadır ki bu makinaların yanında çalışanlar ve bu makinaları idare edenler geçici ve bazen de sürekli duyma (işitme) kayıpları ile karşılaşırlar.
II.2. Kazalar
Yanıklar* da önemli tehlikelerden biridir. Plastik üretimi için kullanılan bazı katkı maddeleri ve katalizörler su veya hava ile temas etmeleri durumunda aşırı reaktif olabilirler ve yanmalara neden olurlar. Eriyik halde bulunan plastiklerle çalışılırken veya bir yerden bir yere taşınırken her zaman dökülebilir ve sıçrayabilir ve sonunda yanmalar ve haşlanmalar olabilir. Ayrıca bazı plastiklerin cilde yapışma tehlikesi vardır ki bu durumlarda yanıkların verdiği hasarlar artar.
Organik peroksitler son derece tahriş edicidir ve özellikle göze sıçraması durumunda kişiyi kör edebilirler.
Kimyasalların yoğunlukla kullanıldığıher iş kolunda olduğu gibi plastik sektöründe de yangın ve patlama riskleri yüksektir.
Basınçla, aktarmalı, enjeksiyon ve savurma yöntemleriyle kalıplama işlerinde kullanılan makinelerin hepsinde santimetre kare başına bir çok tonluk bir kilitleme kuvveti ile pres baskısı kullanılarak işlem yapılır. Bu makinelerde çalışan işçilerin, makinenin baskı plakasına sıkışması veya çarpması sonucu kopmalar (amputasyon*) gerçekleşebilir.
III- PLASTİK ENDÜSTRİSİ İŞÇİLERİ İÇİN SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ
Granülatörler söz edildiği gibi son derece fazla gürültü çıkartırlar. Ülkeden ülkeye değişmekle birlikte normalde sekiz saat boyunca en fazla 85-90 dBA sese sunuk kalınabilir ve bunu 80dBA’nın altında geçirilecek 16 saatlik dinlenme süreci takip etmelidir. 85-90 DBA’nın üzerinde sese sunuk kalınıyorsa mutlaka kulak koruyucu donanımlar kullanılmalıdır tersi durumda ileride mutlaka işitme sorunları yaşanır. Bunların yanında düzenli olarak en azından yıllık odiyometri (işitebilirlik) testleri yapılmalıdır. Ayrıca gürültünün çok olduğu iş yerlerinde kişisel dozimetreler bulundurulmalıdır. Bu riskler, makinaların ses öldürücü materyallerle kaplanması yoluyla ortadan kaldırılabilir.
Kullanılan kimyasalların buharları, dumanları, kokuları ve bunlarla birlikte tozlar solunum yollarını son derece olumsuz etkilemektedir ve daha önce sayılan birçok hastalığa neden olmaktadır. Bu risklere karşı son derece iyi çalışan yerel cebri çekişli havalandırma sistemlerine (Local Exhaust Ventilation -LEV-) gereksinim vardır. Bunlarla birlikte solunum koruyucu donanımlar olan maskeler, solunum cihazları kullanılabilir.
Plastiklerin üretimi sırasında kullanılan ve ortaya çıkan kimyasallar yangın ve patlama tehlikesi yaratırlar. Kimyasalların tehlike yaratmasını engellemek için depolarda tutulan büyük miktarlardaki ve işlem görmek için kullanılan küçükmiktarlardaki kimyasalların Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) incelenmelidir. Yangın ve patlamalara karşı önlemler formlardaki bilgilere dayanarak alınmalıdır. Ayrıca kullanılacak yangın söndürme ekipmanları ve bunların bulunması gereken yerler de kimyasalların konumları ve sebep olacakları yangın türleri göz önüne alınarak belirlenmelidir.
IV- PLASTİK DÖNÜŞÜM İŞLEMLERİNDE KULLANILAN YÖNTEMLERE GÖRE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ
Plastik sektöründe dönüşüm işlemlerinin iki türü vardır. İlki, polimerin ısı kullanılarak plastik haline getirilip, mekanik bir kısıtlama ile istenilen şekli alması ve soğutma ve sıkıştırma yoluyla bu halde kalmasının sağlanmasıdır. İkincisi ise, polimerize olabilen materyalin mekanik bir kısıtlama ile aldığı şekli koruması için, ısı veya katalizör yoluyla tamamen polimerleştirilmesi ve soğutulmasıdır. Sektörde kullanılan bir çok farklı dönüşüm işlemi yöntemi vardır.
Basınçlı Kalıplama
Bu yöntem, pres tarafından tutulan kalıbın içinde bulunan tanecik veya toz halindeki plastik malzemenin ısıtılmasını içerir. Malzeme ısıyla plastiğe dönüştükten sonra , basınç kullanılarak kalıbın şeklini alması sağlanır. Eğer plastik ısıtma ile sertleşen bir tür plastikse, kısa süre ısıtıldıktan sonra pres açılır. Eğer plastik ısı ile sertleşmeyen bir türse, pres açılıp parça çıkarılmadan önce soğutma yapılmalıdır. Aletin kullanımı sırasında karşılaşılacak tehlikelerden biri ellerin press altına sıkışmasıdır. Bunun önlnmesi için çift el kumanda sistemleri kullanılmalıdır. Ayrıca makine koruyucu parçaların üreticinin talimatına göre yerlerinde olması gerekir. Isınma sırasında buharlaşan kimyasalların solunmaması için lokal havalandırma sistemleri kurulmalıdır. Gerektiğinde Kişisel Koruyucu Donanımlar kullanılmalıdır. Sıcak plastikle çalışıldığ için kalıptan şekil almış plastiklerin çıkarılması sırasında operatörün ısı geçirmeyen eldiven takması gerekir. Kalıp değişimi sırasında üst tablanın yukarda ve sabit olmasına dikkat edilmelidir.
Enjeksiyon Kalıplama
Enjeksiyon kalıplamada, plastik tanecikler veya tozlar bir varilin içinde ısıtılır. Sıvı hale geldiğinde dönen sarmal vida yardımıyla kalıba dökülür. Sonrasında kalıbın içinde soğuması ve sertleşmesi beklenir. Bu yöntemle küçük, büyük, basit karmaşık pek çok çeşit parça üretilebildiğinden en çok kullanılan kalıplama yöntemidir. Enjeksiyon kalıplama makineleri kullanılırken aşağıdaki güvenlik önlemleri alınmalıdır.
- Enjeksiyon makinesinin kapakları açıkken eller ve baş mengene ve makas kolları arasına sokulmamalıdır.
- Enjeksiyon makinesinin sıcak çalışan bölgelerine dokunulmamalıdır.
- Enjeksiyon makinesi çalışırken kalıp ve makinenin hareketli bölgelerinde herhangi bir işlem yapılmamalıdır.
- Makine çalışırken operatör makinenin başından ayrılmamalıdır.
- Makinenin kullanımı sırasında iş önlüğü giyilmelidir.
- Kalıp parçalarının yüzeyleri paslanmaya karşı yağlanmalıdır.
- Makineye takılacak kalıbın makinenin özelliklerine uygunluğu kontrol edilmelidir.
- Kullanılan kalıbın boyutlarına göre mengene ünitesinin ayarları yapılmalıdır.
- Makine koruyucularının çalışır durumda ve yerlerinde olduğuna emin olunmalıdır.
- Sıvı hale gelen plastik yüksek sıcaklıkta olduğundan operatör eldiven kullanmalıdır.
- Buharlaşan kimyasalların solunmaması için lokal havalandırma sistemleri kurulmalıdır. Gerekiyorsa operatör ve çevrede çalışanlar solunum yolu koruyucuları kullanmalıdır.
Plastik Ekstrüzyon
Plastik ekstrüzyon boru, hortum, kablo, profil vb. plastik malzemelerin yapımında kullanılan bir imalat yöntemidir. Ekstrüzyonda kullanılan makina, enjeksiyon makinesine çok benzerdir. Bir motor, ısıtıcı ile kaplanmış bir kovan içindeki vidayı döndürerek sıcaklık ve basınç altında plastik granüllerin eriyik hale gelmesini sağlar. Eriyik haldeki plastik kalıp boyunca şekil alarak, soğuması için uzun bir kanal formundaki sıvının içine girer. Kalıbın şekli, kanalın şeklini de belirler. Soğutulduktan sonra katılaşmış olarak şekil alır. Kanalda markalama yapılabilir ve daha sonra eşit aralıklarla kesilir. Bu yöntem kullanılırken sıvı halde akan plastiğin sıçraması vücutta ciddi yanıklar oluşturabilir. Bu nedenle operatörler, koruyucu yanmaz iş kıyafetleri ve eldivenler giymelidir. Ayrıca, duman solumalarına karşı solunum yolu koruyucuları kullanılmalıdır. Eller hareketli silindirlerden uzak tutulmalıdır.
Kalandırlama
Bu yöntemde, plastik ters yönde dönen iki ısınmış silindirin arasından geçer ve sonra soğutulur. Filmden daha kalın levhalar bu yöntemle üretilir. Bu yöntemle üretilen ince levhalar tekstil ve oyuncak sektörlerinde kullanılır. Kalandırlama yöntemi kullanılırken operatörün kolunun silindirlerin arasına sıkışmaması için vücut bariyeri bulunmalıdır. Operatör silindirler arasına sıkışabilecek bollukta elbiseler ve eldivenler kullanmamalıdır. Ayrıca, duman solumalarına karşı solunum yolu koruyucuları kullanılmalıdır.
Üflemeli Kalıplama
Dönel Kalıplama
Bu yöntem, yuvarlak formdaki kalıplarla kullanılır. Toz veya sıvı haldeki plastiğin bulunduğu kalıbın, döndürülerek yerçekiminin etkisinin azaltılması ve plastiğin kalıbın heryerine eşit şekilde dağılmasını amaçlayan bir yöntemdir. Isıtma işlemi dönme hareketinin yapıldığı bölgedeki ısıtıcılarla gerçekleştirilir. Bu yöntemle toplar ve benzer formda oyuncaklar elde edilebilir. Plastik ısıtıldıktan ve kalıbın şeklini aldıktan sonra, açık havada bekletme, suda bekletme gibi yöntemler kullanılarak kalıp ve içindeki plastik soğutulur. Plastiğin sertleşmesi için gereken süre geçtiğinde kalıp açılır ve üründeki çapaklar temizlenir. Bu yöntem kullanılırken sıcağa doğrudan temas edilmemesi için sıcak geçirmeyen eldivenler kullanılmalıdır. Dönme hareketinin yapıldığı alana el sokulmamalıdır. Fırın kapağı döndürme işlemi başlamadan önce kapatılmalıdır. Fırının içinde kalıp dışında malzeme bulunmamalıdır. Polimer dumanlarının solunmaması için lokal havalandırma sistemleri kurulmalı ve gerekiyorsa solunum yolu koruyucuları kullanılmalıdır.
Dökme Film
Bu yöntemde film, sıcak polimerin iyice cilalanmış metal kasnaklar üzerine çıkartılmasıyla veya bir polimer çözeltisinin hareketli kayış üzerine püskürtülmesiyle elde edilir. Bu yöntemde çok ince plastik levhalar kesintisiz olarak üretilir. Bu yöntem kağıt ve pano kaplama işleri için de yoğun olarak kullanılır. Bu yöntemin kullanımı sırasında çalışanın polimer buharlarını solumaması için lokal havalandırma sistemleri kurulmalı ve gerektiği durumlarda solunum yolu koruyucuları kullanılmalıdır. Kullanılan makinenin makine koruyucularının yerlerinde ve çalışır durumda olduğundan emin olunmalıdır.
Isıl Şekillendirme (Termoform Kalıplama)
Bu yöntem, yaprak haline getirilmiş plastik malzemenin fırında ısıtılması ve akışkan ile akışkan olmayan arası bir hale getirilmesinden sonra basınçlı hava ile kalıba doğru itilerek kalıbın şeklini almasıdır. Ayrıca vakumlu sistemlerde vakumun kalıbın içindeki havayı çekmesiyle yaprağın kalıbın şeklini aldığı yöntemler de kullanılmaktadır. Kalıp ile yaprak arasına hava verilerek malzeme kalıptan ayrılır. Bu yöntemle, yiyecek ambalajları, yuvarlak veya dörtgen kap ve kapaklar üretilebilir.
DİPNOTLAR
*Amputasyon bir uzvun (kol veya bacağın) bir kısmını veya tamamını, tıbbi nedenlerden dolayı kesilmesine veya kopmasına denir. Damar hastalıkları, trafik kazaları, iş kazaları, tümörler, mikrobik hastalıklar, doğumsal anomaliler, yanıklar ve şeker hastalığına bağlı, daralmış olan damarlarda kan dolaşımı azalır. Beslenemeyen, oksijenlenemeyen doku giderek solar, soğur; şiddetli ağrılara neden olur. Deride ülserler denilen yaralar çıkar ve bu durum giderek o dokuda daha da ilerler ve nekroz denilen ölü dokuya veya gangrene çevrilir. Bu durumda, hastayı kurtarmak ve ölü dokunun ilerlemesini önleme amacıyla, etkilenen uzvun kesilmesine karar verilir.
* Astım, solunum yollarının ataklar halinde gelen tıkanmaları ile kendini gösteren kronik bir hastalığıdır. Astımda solunum yollarının şişmesi ve tıkaçların oluşması sonucu havanın akciğerlere girip çıkması engellenir. Hastalar ataklar arasında kendilerini iyi hissederler. Ataklar sırasında öksürük, göğüste sıkışma hissi, solunumda hızlanma, hırıltı ve nefes darlığı olur. Astımlı hastalar çevredeki birçok maddeye astımlı olmayanlara göre daha duyarlıdır. Bu uyarılar hastalarda hırıltı ve öksürüğe yol açar.
* Egzama (dermatit) derinin iltihabıdır ve çoğu zaman kaşıntılı seyreder. Genellikle allerji nedeniyle oluşur; ama duygusal sıkıntı da egzamaya yol açabilmektedir. Bazen de egzama görünür hiçbir neden yokken çıkmaktadır. En sık görülen egzama tipi, allerjik kökenlidir. Tıp dilindeki adı “atopik dermatit” olan bu hastalık çoğunlukla astımlılarda ve saman nezlelilerde görülür. Saman nezlesi, çiçek tozlarının neden olduğu allerjik bir hastalıktır.
* Kimyasal tahriş edicilerin solunması sonucunda oluşan akciğer iltihaplanmasına Kimyasal Pnömoni denir. Bkz. Pnömoni (Zatürre)
* İlk kez Yunanlılar tarafından kullanılan,’anestezi’ terimi; duyarsızlık, hissizlik duyuların geçici olarak kalkması anlamına gelmektedir. Alman tıbbında ve Türkiye’de bazı insanlar arasında Genel Anestezi deyimi yerine Narkoz da denilmektedir. Narkoz, anestezi ile eş anlamlı gibi görülüyor olsa da, tam bilinç kaybı olmadan, duyarlılığın ileri derecede ortadan kalkmasıyla oluşan belirgin uyuşma halidir.
* Polimer duman ateşi, polimerler (ör. Politetrafloroetilen) yandığı zaman ortaya çıkan koku ve dumana sunuk kalma sonucunda görülen ve metal duman ateşi ile benzerlik gösteren bir hastalıktır.
* Yanık, ısı, ışın, elektrik veya kimyasal maddelere sunuk kalma sonucunda deri ve derialtı dokularda meydana gelen yaralanmadır.
1. derece yanıklar: Derinin sadece en üst tabakasının zedelendiği yanıklardır. Kızarıklık, gerginlik ve ağrı görülür. Örnek: güneş yanıkları.
2. derece yanıklar: Derinin üst ve değişen oranlarda alt kısmının etkilendiği yanıklardır. Kızarıklık, gerginlik, ağrı ve su toplanması (bül) ile karakterizedir.
3. derece yanıklar: Tüm deriyi kapsayan; derialtı dokularına, derin dokulara ve hatta kemiklere kadar ulaşan yanıklardır. Deri kuru kayış gibi olabilir veya renk değişikliği görülebilir (kömür gibi, beyaz veya kahverengi olabilir ). Şiddetli yanıklarda, yüzeysel sinir uçları ve kan damarları zedeleneceğinden yanık alanda his kaybı olabilir; buna karşın çevredeki daha az yanmış olan doku aşırı ağrılı olabilir.
* Zatürre olarak da bilinen pnömoni, akciğerlerin iltihaplanmasıdır. Zatürrenin ilk sıradaki nedeni, pnömokok (Streptococcus pneumoniae) adı verilen yuvarlak şekilli bakterilerdir. Virüslerin neden olduğu zatürre ise genellikle daha hafiftir ve evde tedavi edilebilir. Bakteriyel pnömoniler daha ağır seyirli olup genellikle soğukalgınlığı nedeniyle ortaya çıkarlar. Pnömoni akciğerin tek bir lobu ile sınırlı ise lober pnömoni, bronşlardan başlayarak akciğerin başka bölümlerine yayılmışsa bronkopnömoni olarak adlandırılır.
KAYNAKLAR
1. Britton, T.J., Law, P.K. Examples of Chemical Processing Operations, McCann, Michael,Stellman, Jeanne M., Editör, Encyclopedia of Occupational Health and Safety, Jeanne Mager Stellman, Editör. Uluslararası Çalışma Örgütü, Cenevre. © 2011. http://www.ilo.org/iloenc/part-xii/chemical-processing/examples-of-chemical-processing-operations/item/381-plastics-industry