KAUÇUK İMALATINDA İŞ SAĞLIĞI GÜVENLİĞİ

I- GENEL PROFİL

Kauçuk, oda sıcaklığında orjinal boyunun en az iki katına uzayabilen ve bırakıldığında orjinal boyuna dönebilen polimerik bir malzemedir. Dünyada yılda 12 milyon tonun üstünde kauçuk üretilir; bunun yaklaşık 1/3’ü doğal kauçuk olup, kalanı petrolden elde edilen kimyasal maddelerle yapılan yapay (sentetik) kauçuktur. Ağaçların özsuyundan üretilene doğal kauçuk, petrol ürünlerinden üretilene sentetik kauçuk denir. Temel bileşeni “poliizopren” olan doğal kauçuk,ekvator çevresinde yetişen kauçuk ağacının kabuğundan akan sütümsü özsudan (lateks) elde edilir. 15. yüzyılda Aztekler tarafından aynı yöntem kullanılarak kauçuk top üretilebildiği Kristof Kolomb’un günlüklerinde yazmaktadır. Yapay kauçuğun ise yüzün üzerinde türü vardır.

Kauçuk üretim süreci yedi aşamaya bölünebilir.

II- KAUÇUK İMALATINDA TEHLİKELER HASTALIKLAR VE KAZALAR

II.1. Hastalıklar

II.1.1. Kimyasal Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar

Kauçuk üretimi sırasında kauçukla el, yüz ve vücut bölümlerinin teması sonucu kontakt dermatit* ve kauçukta bulunan doğal kauçuk lateks proteininden kaynaklanan lateks alerjisi görülebilir. Kontakt dermatit sadece kauçuktan değil kauçuk imalatı sırasında kullanılan diğer kimyasallardan da kaynaklanabilir.

Etilen üretimi sırasında üretilen ve renksiz bir gaz olan 1,3 bütadien sentetik kauçuk üretiminde yaygın şekilde başlangıç malzemesi olarak kullanılır. Yapılan çalışmalar sonucu bu maddenin kanserojen olduğu ve özellikle lenf kanseri*ne neden olduğu anlaşılmıştır.

Benzenin lösemi* hastalığına neden olduğu anlaşıldıktan sonra sanayiide benzen kullanımı azalmış olsa da Türkiye’de kauçuk imalatında hala çalışanlara zarar verebilecek miktarlarda benzen kullanılmaya devam edilmektedir. İşyeri havasında bulunan benzen miktarı özellikle kauçuk hamurunun hazırlanması aşamasında yoğunluk gösterebilir.

Kürleme bölümünde ortaya çıkan dumanların solunması bu bölümde ve bu bölüme yakın yerlerde çalışan işçilerin kürleme işlemi öncesinde kullanılan kimyasalların zararlı etkilerini hissetmelerine neden olur. Bronşit* bu bölümde çalışan işçilerde görülme riski artan bir hastalıktır. Ayrıca uzun yıllar kimyasal dumanlarını soluyarak çalışmak durumunda olan çalışanlarda Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH)* görülme olasılığı artar. Ayrıca kauçuk üretimi sırasında talk pudrası kullanılan alanlarda çalışan işçilerde de KOAH görülme riski artar.

Kauçuk imalatının neredeyse her aşamasında kullanılan kimyasallar solunum yollarının tahriş olmasına ve amfizem*e neden olabilirler.

II.1.2. Fiziksel Tehlikelerden Kaynaklanan Hastalıklar

Kauçuk üretiminin karıştırma aşamasında kullanılan ağır karıştırma makinelerinin ürettiği gürültü çalışanların işitme duyusunu kötü etkileyebilecek seviyelerde olabilir. Bu makinelerin yakınında uzun süreler çalışan işçilerde Gürültüye Bağlı İşitme Kaybı (GBİK) görülebilir.

Kürleme gibi sıcak işlemlerin yapıldığı ortamlarda çalışanlarda, çalışanların vücutlarının sıcak cisme temasıyla veya sıcak sıvıların sıçramasıyla veya ısınmış kauçuğun vücuda temas etmesiyle, yanık*lar oluşabilir.

II.2. Kazalar

Kauçuk malzemelerin üretiminde, çalışanlara zarar verebilecek bir çok kimyasal madde kullanılır ve ortaya çıkar. Bunlar, katkı maddesi olarak, tozlar, katılar, yağlar ve polimerler; ısınma sırasında ortaya çıkan buğu ve buharlar ve tutkallarda kullanılan solventlerdir. Bu kimyasalların kullanımı ve karıştırılması sırasında yanlış bir uygulama yangına neden olabilir.

Kauçuk tozu kolay yanabilen bir maddedir. Ortamda ve belirli toz toplama bölümlerinde biriken organik tozlar da patlamaya ve yangına neden olabilirler. Kauçuk imalathanelerinde kullanılabilen, sülfür gibi, bazı kimyasalların tozları da yangına neden olabilir.

Kauçuk imalathanelerinin depolarında bulunan kimyasallar da yangın ve patlamaya neden olabilir.

Kauçuktan yapılan malzemelerin yavaş yanması (dışarıdan belli olmayacak şekilde içten, alev almadan, uzun süren yanma) farkedilmediği takdirde ortaya çıkan duman çok çeşitli zehirli kimyasallar ve tanecikler içerir. Bu havayı uzun süre soluyan çalışanlar zehirlenebilir.

Kauçuk imalatında kullanılan makineler oldukça büyük ve güçlü makinelerdir. Bu makineler kauçuğa şekil vermek, kauçuğu sıkıştırmak ve kesmek için kullanılırlar. Bunların kullanımı sırasında çalışanların özellikle parmak, el ve kolları kesilme (amputasyon*) veya kopma riski altındadır.

III- KAUÇUK İMALATINDA SAĞLIK VE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

Dermatit ve lateks alerjisi gibi sağlık sorunlarından korunabilmek için kullanılan kimyasallar ve yeni üretilen kauçuk balyalar vücuda temas etmemelidir. Eğer kullanılan ekipman ve teknoloji gereği bunlara temas etmek zorunluysa, uzun kollu kıyafetler ve eldivenler giyilerek deri korunmalıdır. İş kıyafetleri sadece iş yerinde giyilmelidir. Çalışmaları biten işçilerin duş alabilecekleri alanlar işyerinde bulunmalıdır.

Bütadien gibi zararlı gazların buharlarından korunmak için kapalı devre sistemlerindeki bağlantı parçalarının yıpranmış veya yanlış bağlanmış olmamasına dikkat edilmelidir. Ayrıca vanalardan sızıntı olmaması için çift mekanik keçe kullanılmalıdır. Vagon dolum işlemi sırasında manyetik göstergeler kullanılmalıdır.

Kauçuk üretiminde kullanılan benzen yerine daha az zararlı olan neft yağı, beyaz benzin gibi kimyasallar kullanılmalıdır. Bunun gibi zararlı kimyasalların yerlerine kullanılabilecek daha az zararlı maddeler varsa bunlar çalışma sırasında tercih edilmelidir.

Kullanılması zorunlu olan kimyasallardan çalışanların korunması için kimyasal buharlarının, tozların ortaya çıktığı, kürleme gibi, işlerin yapıldığı alanların diğer çalışma alanlarından ayrılması gerekir. Bu alanlarda ve bu alanlara yakın yerlerde çalışan işçilere kullanılan kimyasalların Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) incelenerek alınması gereken güvenlik tedbirleri ve kullanılması gereken Kişisel Koruyucu Donanım malzemeleri seçilmelidir. Kimyasal buharlarının bulunduğu ortamlarda çalışmak durumunda olan işçilerin periyodik sağlık kontrolleri yapılırken, soluduğu kimyasalların verebileceği zararlar bilinmeli, buna göre testler yapılmalıdır. Bu durumda, çalışanın herhangi bir hastalığa yakalanması halinde hastalık erken teşhis edilmiş olur.

Kimyasalların yoğun olarak kullanıldığı her iş kolunda olduğu gibi kauçuk imalatında da havalandırma çok önemlidir. Yapılan işe uygun yerel ve genel havalandırma sistemleri çalışan sayıları ve çalışma alanı büyüklüğü dikkate alınarak kurulmalıdır.

Yüksek gürültü üreterek çalışan makinelerin yakınında çalışan işçilere uygun kulak koruyucular temin edilmelidir. Ayrıca, yanıklara karşı da koruyucu giysiler giyilmelidir. Eller, kollar ve yüz kimyasal madde sıçramalarına karşı korunmalıdır.

Depolarda ve kullanım sırasında, kimyasallardan kaynaklanan yangınlardan korunmak için kullanılan tüm kimyasalların Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS) edinilmeli ve depo düzenlemeleri bunlara uygun şekilde yapılmalıdır. Kullanım sırasında yanlış karıştırmalardan kaynaklanan yangın ve patlamaların önlenmesi için de MSDS formları rehber alınarak hangi kimyasalların hangileriyle tepkimeye gireceği anlaşılabilir. Yine bu formlara bakılarak çıkabilecek yangın çeşitleri belirlenmeli ve bu yangınlara uygun yangın söndürme cihazlarının ortamda bulundurulması gerekir. Tozlardan çıkan yangınları önlemek için toz biriken makine bölümleri sıklıkla temizlenmelidir.

Kullanılan makinelern makine koruyucularının olması çalışanlara zarar gelmemesi için çok önemlidir. Ayrıca, bozulmuş veya kullanılmayacak durumda olan makinelerin etiketlenerek çalışma ortamından uzaklaştırılması gerekir. Aksi durumda, makine bilmeden çalıştırılabilir ve kullanan çalışan zarar görebilir. Kilitleme ve etiketleme sistemi ile hangi makinenin tamir edileceği ve hangisinin tamamen kullanımdan kaldırılacağı kolayca anlaşılacağından çalışanlar bu makineleri kullanmayacaklardır.

IV- KAUÇUK İMALATINDA KULLANILAN MAKİNELERDE GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

Değirmen Makinesi

Değirmen Makinesi şekilsiz kauçuğu şerit haline getirerek üretim bandında ilerlemesini sağlayan makinedir. Yatay olarak duran iki adet silindirin ortasında yoğrulan kauçuk dönen ön silindirin etrafına sarılarak şerit haline gelir. Operatör, şeridi bir yerinden keserek üst taraftaki silindirlere yönlendirir. Süreç silindirlerin ortasında bulunan kauçuk bittikçe tekrar başa dönülerek devam eder.

İşlem sıcak kauçukla yapıldığı için operatörün eldiven takması gereklidir. Silindirlerin ortasındaki birleşme noktaları, operatörün el, parmak ve kolu için bir tehlike oluşturur. Ayrıca, operatörün kıyafetleri de silindirlerin arasına takılabilir. Bu nedenle operatörün üzerinde bol giysiler, bileklik, kravat gibi sıkışabilecek eşyalar bulunmamalıdır. Silindirin arasında sıkışabilecek bıçak ve eldivenler de kontrollü kullanılmalıdır.

Operatörün işini yapmasını engellemeden makinenin önüne konulacak bir engel operatörün silindirlere fazla yaklaşmasını önleyeceğinden el ve kollarının sıkışmasını engelleyebilir. Fakat bu engelin ve silindirlerin yüksekliğinin operatörün boyuna göre ayarlanması gereklidir.

Giyotin Makinesi

Giyotin makinesi, değirmende ince şeritler haline gelmiş olan kauçuğun istenilen boyda kesilmesi için kullanılır. Giyotin bıçağının yukarıdan aşağıdaki zemin üzerine inmesi ile kasim yapılabildiği gibi bazı makinelerde bıçak sabit durur ve tabla yukarı çıkar. İki durum da operatör için aynı tehlikededir. Çalışanın parmakları veya eli kesinlikle bıçağın dikey hizasına denk gelmemelidir. Bunun için tabla üzerinde sınır işaretleri bulunmalıdır.  Kesimin yapılacağı zeminde kesilecek parça dışında hiçbir şey bulunmamalıdır. Makine kullanılmadığında bıçak aşağıda ve kilitlenmiş durumda bırakılmalıdır.

Kalandır Makinesi

Kalandır makinesi, ters yönde dönen iki silindirin çekme kuvveti oluşturması yoluyla içinden geçirdiği kauçuğun istenilen kalınlığa getirilmesi için kullanılan bir makinedir. Bu makine ayrıca bir kumaşın üzerine kauçuk uygulanması için de kullanılır. Silindirlerin birbirlerine en yakın oldukları kısımda kauçuk malzemenin sokulacağı bir açıklık vardır. Kauçuk bu açıklıktan girer ve belirlenen rotayı takip eder.

Dış ülkelerden alınan makineler çalışma ortamına geldiğinde yabancı dilde olan kullanım kılavuzu anlaşılamadığından veya makinenin kullanımı sırasında nasıl kazalarla karşılaşabileceği bilgisi sağlanmadığından, kazalar ancak deneyimlenerek öğrenilebiliyor. Makine ile birlikte alınan makine koruyucu aksesuarlar da ancak kazalar yaşandıktan sonra kullanılmaya başlanıyor. Kalandır makinesinin silindirleri arasına el, kol ve parmaklar sıkışabilir. Ayrıca, silindirlerin dönüşünü sağlayan çıkrık sistemlerinin bulunduğu kenarlar da çalışanlar için tehlikelidir. Bu nedenle, makinenin kullanımı sırasında makine koruyucularının silindir açıklıklarını ve kenar çıkrıklarını kapatacak şekilde yerlerinde bulunmaları çok önemlidir.

Makinede, hızı ayarlama, makineyi durdurma, ters yönde hareket ettirmeyi sağlayanbir mod seçme düğmesi olmalıdır. Makine çalışmaya başlamadan önce ses ile veya uyarı lambaları ile çalışanları uyarmalıdır. Makinenin başlangıç hızı düşük olmalıdır, çalışmaya devam ettikçe gerçek üretim hızına ulaşması operatörün kontrolü için faydalı olacaktır.

Makinenin temizliği silindirler sabitken yani makine kapalıyken yapılmalıdır. Makinenin kullanımı sırasında bir tehlike olması durumunda müdahale etmek için ortamda operatör haricinde bir kişi daha bulunmalıdır.

DİPNOTLAR

* Amfizem, akciğerlerin en ufak birimi olan hava keseciklerinin (alveoller) harap olduğunda ortaya çıkar. Amfizem akciğerlerdeki alveollerin genişlemesi ve yapılarının bozulmasıdır. Klasik belirtisi nefes darlığıdır.

* Amputasyon, bir uzvun (kol veya bacağın) bir kısmını veya tamamını, tıbbi nedenlerden dolayı kesilmesine veya kopmasına denir. Damar hastalıkları, trafik kazaları, iş kazaları, tümörler, mikrobik hastalıklar, doğumsal anomaliler, yanıklar ve şeker hastalığına bağlı, daralmış olan damarlarda kan dolaşımı azalır. Beslenemeyen, oksijenlenemeyen doku giderek solar, soğur; şiddetli ağrılara neden olur. Deride ülserler denilen yaralar çıkar ve bu durum giderek o dokuda daha da ilerler ve nekroz denilen ölü dokuya veya gangrene çevrilir. Bu durumda, hastayı kurtarmak ve ölü dokunun ilerlemesini önleme amacıyla, etkilenen uzvun kesilmesine karar verilir.

* Bronşit, akciğerlere giden havayollarının iç yüzündeki zarın iltihaplanmasıdır. Akut ve kronik olarak iki gruba ayrılır.

1- Akut Bronşit: Genellikle grip, kızamık, boğmaca veya tifo gibi hastalıklar sırasında görülür.

2- Kronik Bronşit: Bu çeşit bronşitte; havayollarını yağlayan bezler büyümüş, iç yüzlerinde bulunan tüyler görevini yapamaz olmuştur.

* KOAH akciğerlerdeki hava yollarının daralmasına bağlı olarak soluk alıp verme sırasında hava akımının kısıtlanması ile nitelenen süreğen (kronik) bir hastalıktır. Amfizem ve kronik bronşiti kapsayan bir hastalık öbeğine giren Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı‘nın en önemli özelliği, akciğerlere giren ve çıkan havayı, soluk darlığına neden olacak kadar kısıtlayabilmesidir.

* Kontakt dermatit, derinin bazı maddelerle teması sonucu oluşan bir reaksiyondur. Bu reaksiyonların % 80’ i tahrişe bağlı reaksiyonlar (örneğin: bulaşık yıkama sonucu oluşan el gibi), % 20’ si de alerjik reaksiyonlardır. Reaksiyon temastan hemen sonra oluşmaz. Temas sonrası 1-3 gün sonra oluşan belirtiler genellikle 1 hafta veya daha sonra kaybolur. Deri kırmızı, kaşıntılı, iltihaplı ve kabarcıklı bir hal alır. Reaksiyon genellikle temas yerinde en yoğundur; derinin diğer bölgelerinde de olabilir.

* Lenf Kanseri, Lenfoma adıylada bilinmektedir. Lenf kanseri Lenfatik sistem’deki bozukluktan dolayı dokulardaki lenf sıvısının boşaltılamaması sonucu dokularda birikmesi nedeniyle, genellikle bacaklar ve kollar’ın şişmesidir

* Lösemi, (kan kanseri) ya da ilik kanseri olarak da bilinen bir hastalıktır. Kemik iliğinde kan yapımından sorumlu hücrelerin kanserleşmeleri sonucunda gelişir ve aslında tek bir hastalık değildir; çok değişik tipleri vardır. Kanserleşen ilik hücreleri sağlıklı kan üretmedikleri gibi, iliği istila etmek suretiyle sağlıklı kan üretebilecek hücrelere de yer bırakmazlar.

* Yanık, ısı, ışın, elektrik veya kimyasal maddelere sunuk kalma sonucunda deri ve derialtı dokularda meydana gelen yaralanmadır.

1. derece yanıklar: Derinin sadece en üst tabakasının zedelendiği yanıklardır. Kızarıklık, gerginlik ve ağrı görülür. Örnek: güneş yanıkları.

2. derece yanıklar: Derinin üst ve değişen oranlarda alt kısmının etkilendiği yanıklardır. Kızarıklık, gerginlik, ağrı ve su toplanması (bül) ile karakterizedir.

3. derece yanıklar: Tüm deriyi kapsayan; derialtı dokularına, derin dokulara ve hatta kemiklere kadar ulaşan yanıklardır. Deri kuru kayış gibi olabilir veya renk değişikliği görülebilir (kömür gibi, beyaz veya kahverengi olabilir ). Şiddetli yanıklarda, yüzeysel sinir uçları ve kan damarları zedeleneceğinden yanık alanda his kaybı olabilir; buna karşın çevredeki daha az yanmış olan doku aşırı ağrılı olabilir.

KAYNAKLAR

1. Kılıç Timuçin, Ö. Kauçuk Sektöründe Karşılaşılan Kimyasal Tehlikeler ve Çalışanların Bu Tehlikelerden Korunması. İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi Müdürlüğü.

2. Health and Safety Executive. Introduction to rubber processing and safety issues. http://www.hse.gov.uk/rubber/introduction-to-rubber-processing.pdf

3. Beliczky L. S., Fajen J. Rubber Industry. ILO Encyclopaedia of Occupational Health and Safety. http://www.ilo.org/iloenc/part-xii/rubber-industry